Późną wiosną 2021 r. na małopolskim-podkarpackim, ale też i śmiało można stwierdzić, że na ogólnopolskim rynku wydawniczym, pojawiła się niezwykła i monumentalna wręcz pozycja książkowa pt. „Historia AK-WiN w zeznaniach Adama Lazarowicza „Klamry” autorstwa Józefa Forystka i Grzegorza Ostasza, wydana przez wydawnictwo JAK z Krakowa i Oficynę Wydawniczą Politechniki Rzeszowskiej.
Z postacią Adama Lazarowicza „Klamry” zetknąłem się przy opracowaniu mojego autorstwa pt. „Blizna” od poligonu rakietowego do Parku Historycznego”, w którym to Adama Lazarowicz pojawia się jako dowództwa Placówki ZWZ-AK Dębica, w ramach której to organizował m.in. siatkę wywiadowczą, która rozpracowywała niemiecki poligon w Bliźnie, znajdujący się wówczas na terenie powiatu dębickiego. Na potrzeby tej książki powstał zwięzły biogram Lazarewicza, opierający się m.in. głównie na publikacji Grzegorza Ostasza, pt. „Podziemna Armia Podokręg AK Rzeszów” wydanej w 2010 r. w Rzeszowie. Tak więc prof. Ostasz już 10 lat temu miał potężną wiedzę na temat struktur AK na Rzeszowszczyźnie i widać pracował nad tym tematem nadal, czego plonem jest omawiana książka, wzbogacona o benedyktyńską wręcz pracę archiwalną Józefa Forystka, krakowskiego historyka i adwokata z trzydziestoletnią praktyką, autora książek o tematyce niepodległościowej i opracowań prawniczych.
We wspólnym wstępie książki czytamy m.in.: „Mija siedemdziesiąt lat od śmierci grupy siedmiu działaczy Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”. Po ponad trzyletnim, ciężkim śledztwie i pobycie w aresztach zostali 1 marca 1951 r. straceni w mokotowskim więzieniu w Warszawie. W 2011 r. to właśnie ta data otrzymała status Narodowego Dnia Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”.” Wśród tych siedmiu liderem był Łukasz Ciepliński, który walczył w antyniemieckiej konspiracji na terenie Rzeszowszczyzny. Byli to też: Józef Batory, Franciszek Błażej, Karol Chmiel, Mieczysław Kawalec, Adam Lazarowicz i Józef Rzepka. Wszyscy oni związani w różnych okresach życia z Rzeszowszczyzną. Najstarszym z nich był Adam Lazarowicz „Klamra” i to właśnie jemu poświęcona jest ta książka.
Zanim jednak dojdziemy do tej postaci, w książce znajduje się niejako rozdział wprowadzający autorstwa Grzegorza Ostasza pt. „W szeregach WiN. Pomiędzy centralą a Okręgiem Rzeszowskim”. Charakteryzuje on w nim genezę, powstanie i działalność tego niepodległościowego i antykomunistycznego Stowarzyszenia na ziemi rzeszowskiej. Należy przy tym podkreślić ogromną liczbę źródeł archiwalnych przytoczonych w tym rozdziale oraz przedstawione poza Lazarowiczem sylwetki żołnierzy i konspiratorów działających w tej organizacji. Ponieważ w znacznej części źródłami są materiały archiwalne ówczesnej „bezpieki”, stąd też i widać bezwzględne metody walki komunistów z ówczesnymi już „żołnierzami wyklętymi” i niestety ich stopniową wręcz fizyczną likwidację. Rozdział ilustruje wiele zdjęć archiwalnych z procesów sądowych oraz fascimile niektórych dokumentów.
W ten sposób przechodzimy do kolejnego, niejako tytułowego rozdziału autorstwa Józefa Forystka pt. Okoliczności rozbicia IV Zarządu WiN oraz zeznania płk. Adama Lazarowicza – jako przedmiot badań. Na początku autor tegoż rozdziału przedstawił szkic biograficzny Lazarowicza, skupiając się na jego trzech etapach, najpierw na genezie pracy konspiracyjnej i działalności w Obwodzie AK Dębica, następnie działalności w AK i WiN na terenie Rzeszowa oraz na działalności w charakterze prezesa Obszaru Zachodniego WiN w wiceprezesa IV ZG WiN. Można powiedzieć, że to nie tyle szkic, co obszerny życiorys Lazarowicza, szczegółowo i drobiazgowo opisujący wymienione wyżej etapy jego działalności, poprzedzone oczywiście faktami z dzieciństwa i młodości. Kolejny rozdział autorstwa Fózefa Forystka to „Rozbicie IV Zarządu Głównego WiN”. Przedstawia on w nim kolejne etapy działań UB mających na celu likwidację struktur antykomunistycznych na południowym obszarze Polski, aresztowanie „Klamry” i brutalne śledztwo, a następnie proces sądowy, wyrok śmierci i oczekiwanie na jej wykonanie. Są tu też opisane sprawy sądowe dolnośląskich działaczy WiN oraz procesy rehabilitacyjne po latach. Opisy są bogato dokumentowane źródłami archiwalnymi, pojawia się w nich wiele sylwetek ówczesnego podziemia, ale też i funkcjonariuszy UB i ich krótkie biogramy.
Kolejna, najobszerniejsza część książki, bo licząca blisko 400 stronic, opracowana także przez Józefa Forystka, to „Zeznania własne Adama Lazarowicza jako przedmiot badań”. Zaprezentowane tu zeznania, to tylko ich odpis z dokumentów UB, dostępnych w IPN. Są one bogato ilustrowane przypisami, wyjaśnieniami, rozszyfrowanymi nazwiskami i pseudonimami oraz znów sylwetkami żołnierzy wyklętych i ich zdjęciami. Duża ich część pochodzi ze zbiorów Grzegorza Ostasza, są też wśród nich inne ciekawe zdjęcia, w tym słynnej już egzekucji przez UB na Rynku w Dębicy, zdjęcia oddziałów partyzanckich oraz znów fascimile dokumentów, plakatów itp. Część archiwalną kończy „Protokół z rozprawy głównej” oraz analityczne rozdziały jak: „Uproszczone schematy organizacyjne” obwodów, inspektoratów, Okręgów i innych struktur. Następnie jest „Tabela aresztowań członków ugrupowań konspiracyjnych”, w których działał „Klamra” lub osób opisanych w jego zeznaniach. Jest też wykaz skrótów, ilustracji, kryptonimów, bibliografia oraz indeksy miejscowości, osobowy i pseudonimów.
W sumie w formacie 17×24 cm jest to 706 stron. Książka stanowi wspaniały materiał informacyjno-historyczny, w tym także do innych opracowań o charakterze lokalnym. Warto też poznać krótki opis sylwetek autorów zawarty na ostatniej stronie okładki.
Dr Józef Forystek – historyk, adwokat z trzydziestoletnią praktyką zawodową, partner zarządzający kancelarii Forystek & Partnerzy, sędzia sądu dyscyplinarnego Krakowskiej Izby Adwokackiej oraz Wyższego Sądu Dyscyplinarnego Adwokatury Polskiej. Autor książek: Bojówki dywersyjne na terenie podrzeszowskich placówek AK „Świerk”’ i „Grab”’ w gminie Świlcza 1943-1947 (2019) i Komentarz do ustawy o mieniu zabużańskim. Studium historyczno-prawne (2020), a także wielu opracowań naukowych i głos do orzeczeń SN, NSA i TK z zakresu prawa cywilnego, administracyjnego i konstytucyjnego oraz artykułów o tematyce historycznej; ekspert prawny i komentator prawniczych stron dziennika „Rzeczypospolita”.
Prof. dr hab. Grzegorz Ostasz – historyk, prorektor ds. współpracy międzynarodowej Politechniki Rzeszowskiej. Autor książek: Krakowska Okręgowa Delegatura Rządu na Kraj 1941-1945 (1996), Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” Okręg Rzeszów (2000), Okręg Rzeszowski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”. Model konspiracji, struktura dzieje (2006), Podziemna armia. Podokręg AK Rzeszów (2010) i wielu innych artykułów naukowych dotyczących dziejów Armii Krajowej i powojennej konspiracji niepodległościowej.
Omówienie przygotował
Włodzimierz Gąsiewski
Dr nauk humanistycznych w zakresie historii
