Pod koniec kwietnia 2022 r. ukazała się książka pt. „Berek obok starej synagogi. Wspomnienia i historie dzieci oraz dorosłych polskich i żydowskich mieszkańców Pułtuska z czasów pokoju i wojny XX wieku”. Tekst, opracowanie i wydanie Włodek Gąsiewski Wydanie jest w języku polskim, wersja angielska w przygotowaniu. Format 170×240 cm, 376 stron. Na okładce zdjęcie archiwalne: Pułtusk magistrat i wieża ratuszowa, ok. 1916 r. Fot. Fortunat Napierkowski, ze zbiorów Tomasza Zakolskiego, U góry zdjęcie współczesne: widok na pułtuski zamek, ok. 2007 r. Fot Edward Sieńkowski – zdjęcia udostępnił Hubert Sieńkowski Projekt i grafika okładki: Włodek Gąsiewski
Uwaga! Zdjęcia proszę otwierać poprzez polecenie: otwórz odnośnik w nowym oknie.
Pułtusk jest miastem urodzenia, dzieciństwa i młodości autora, z którym nadal łączą go szczególne więzi. Książka „Berek obok starej synagogi” jest próbą przywołania pamięci dzieci pułtuskich, żydowskich mieszkańców z okresu przedwojennego, głównie poprzez wspomnienia ocalonych z Holokaustu, jednak w zestawieniu z losami ich polskich sąsiadów, także niekiedy rówieśników. Obejmuje ona czasy od krótkiego okresu pokoju niepodległej Polski do 1939 r., potem lata wojny i okupacji niemieckiej, w tym tragicznego wypędzenia Żydów przez Niemców z Pułtuska tuż po wrześniowej klęsce Rzeczypospolitej. Dalej zaś lata Polski wyzwolonej od nazistowskich okupantów i zniewolonej jednocześnie przez ludzi i ideologię, która wiele osób i faktów skazywała na zapomnienie. Wśród żydowskich wspomnień dominuje droga przez most śmierci na pułtuskiej rzece Narwi, a potem gehenna na „nieludzkiej” sowieckiej ziemi, gdzie wprawdzie wielu przeżyło, ale w ogromnej biedzie i morderczej pracy, która zabierała do grobu uciekinierów. W tych wspomnieniach jest także getto warszawskie i heroiczne powstanie żydowskie oraz echa Powstania Warszawskiego 1944 r., w którym brali udział także pułtuscy Żydzi. Na tym tle pojawia się też postać dr Janusza Korczaka, do gazety którego pisały listy pułtuskie dzieci. Współpracowali z nim także niektórzy młodzi żydowscy Pułtuszczanie, w jego słynnym Domu Sierot, czy też Polskim Radio. Wspomnienia o tym są także w tej książce. Równie smutne są polskie wspomnienia z tego okresu. Okrucieństwo Niemców, śmierć bliskich, przymusowe roboty w III Rzeszy i uwięzienia w niemieckich obozach zagłady, gdzie więźniowie z Pułtuska i innych miejscowości umierali w komorach gazowych, od chorób i ciężkiej pracy, czy też od pseudonaukowych eksperymentów medycznych. Śmierć i zniszczenie zbierała swoje żniwo także podczas wyzwalania przez Sowietów, którzy spalili niemal całkowicie i zniszczyli bombami Pułtusk, a nawet na wsi nikt nie był wówczas bezpieczny. Także i powojenne lata były szare i przygnębiające. Wszechobecne ruiny, pamięć o wojnie i jej okrucieństwach. Na dzieci czyhały różne niebezpieczeństwa, zardzewiała śmierć i niewybuchy zbierały swoje żniwo. Mimo pozornego wymazania z pamięci żydowskich sąsiadów, pojawiają się oni we wspomnieniach, jako sklepikarze, rzemieślnicy i jako zwykli ludzie. Pułtuszczanie pamiętają ich pracowitość i zaradność, ale też chociażby wspólne znajomości, naukę i zabawy…
Spis treści – Table of Contents
Podziękowania, dedykacja i słowo od autora / Thanks, dedication and a word from the author … 4
Włodek Gąsiewski – mazowieckie i pułtuskie rodowody. Ogrodowczykowie, Kuligowscy i Gąsiewscy / Włodek Gąsiewski – Masovian and Pułtusk lineages. The Ogrodowczyk family, the Kuligowski family and Gąsiewcy………..9
Rodzina Malovany – korzenie Pułtuska / The Malovany family – the roots of Pułtusk … 53
Listy dzieci żydowskich z Pułtuska do „Małego Przeglądu” pod redakcją Janusza Korczaka (1) / Letters of Jewish children from Pułtusk to „Mały Przegląd” edited by Janusz Korczak (1) … 69
Dzieci z Ogródka Jordanowskiego i ich zabawy w cieniu bóżnicy / Children from the Jordanowski Garden and their games in the shade of the synagogue ………… 71
Listy dzieci żydowskich z Pułtuska do „Małego Przeglądu” pod redakcją Janusza Korczaka (2) / Letters of Jewish children from Pułtusk to „Mały Przegląd” edited by Janusz Korczak (2) … 87
Wielka synagoga w Pułtusku lata istnienia i zniszczenia (1815-1970) / Great synagogue in Pułtusk years of existence and destruction (1815-1970) ………… 89
Wspomnienie Mosze Bernsteina z Pułtuska – w nowogródzkiej jesziwie / The memory of Moshe Bernstein from Pułtusk – in the yeshiva in Nowogródek …….. 121
Jakób Holcman syn stolarza z Pułtuska – z ziemi utraconej do Ziemi Obiecanej / Jakób Holcman son of a carpenter from Pułtusk – from the Lost Land to the Promised Land … 123
Kamienie na wodzie przy zerwanym moście / Stones in the water near the broken bridge … 137
Listy dzieci żydowskich z Pułtuska do „Małego Przeglądu” pod redakcją Janusza Korczaka (3) / Letters of Jewish children from Pułtusk to „Mały Przegląd” edited by Janusz Korczak (3) … 148
Deportacja Żydów Pułtuska – Mosze Srebro / Deportation of Jews from Pułtusk – Mosze Srebro ……. 150Grafika – Wypędzenie Żydów z Pułtuska / Graphics – Expulsion of Jews from Pułtusk …. 152
Bracha Shwartz – utracone dzieciństwo / Bracha Shwartz – lost childhood ……….. 155
Listy dzieci żydowskich z Pułtuska do „Małego Przeglądu” pod redakcją Janusza Korczaka (4) / Letters of Jewish children from Pułtusk to „Mały Przegląd” edited by Janusz Korczak (4) … 161
Zatrzymane w czasie – podwórka z lat dziecinnych / Stopped in time – yards from childhood years ……. 163
Listy dzieci żydowskich z Pułtuska do „Małego Przeglądu” pod redakcją Janusza Korczaka (5) / Letters of Jewish children from Pułtusk to „Mały Przegląd” edited by Janusz Korczak (5) … 172
Betzalel Majersdorf z miasteczka Pułtusk, w którym był Napoleon / Betzalel Majersdorf from the town of Pułtusk, in which Napoleon was ……. 173
Listy dzieci żydowskich z Pułtuska do „Małego Przeglądu” pod redakcją Janusza Korczaka (6) / Letters of Jewish children from Pułtusk to „Mały Przegląd” edited by Janusz Korczak (6) … 180
Moshe Peleg wspomnienia / Moshe Peleg’s memories ………. 181
Listy dzieci żydowskich z Pułtuska do „Małego Przeglądu” pod redakcją Janusza Korczaka (7) / Letters of Jewish children from Pułtusk to „Mały Przegląd” edited by Janusz Korczak (7) … 190
Rodzina Kisielów i inne historie nadnarwiańska opowieść Popławska Michała Kisiela / The Kisiel Family and Other Stories by the Narew River Popławska by Michał Kisiel …….. 191
Saga rodziny Nowomińskich i Sztokhamer z Popław w Pułtusku – historie z czasów pokoju i wojny / The saga of the Nowomiński family and the Stockholm of Popław in Pułtusk – stories from the times of peace and war ………. 203
Ucieczka z płonącego Pułtuska i inne historie Danusi Ażogin z domu Końska… / Escape from the burning Pułtusk and other stories of Danusia Ażogin née Konska ……. 242
Rodzina Bresin z Pułtuska do Paryża przez Warszawę i Nancy / The Bresin family from Pułtusk to Paris via Warsaw and Nancy …… 248
Byłam tylko numerem – Stanisława Bochenek, nauczycielka z Pułtuska, więźniarka niemieckiego obozu koncentracyjnego Rawensbrück, która w kwietniu 1945 r. uciekła z niewoli i do rodzinnego miasta wróciła na piechotę / I was just a number – Stanisława Bochenek, a teacher from Pułtusk, prisoner of the German Rawensbrück concentration camp, who in April 1945 She escaped from captivity and returned to her hometown on foot …… 267
Abram Lichtenstajn – pułtuski most utraconej rodziny i dzieciństwa / Abram Lichtenstajn – Pułtusk bridge of lost family and childhood …….. 280
Mirek Jóźwiak – rodzinne wspomnienia kolegi z Zielonego Bloku / Mirek Jóźwiak – family memories of a friend from Green Block …….. 284
Historia Sary Grünschpan – Kochavy, żydowskiej dziewczynki poczętej w Pułtusku, a urodzonej w Boże Narodzenie 1939 r. na wygnaniu, w Archangielsku / The story of Sara Grünschpan-Kochava, a Jewish girl conceived in Pułtusk, a born on Christmas 1939 in exile in Arkhangelsk …….. 296
Z Pułtuska do Irlandii Droga do szkoły przez żydowski cmentarz koło „świńskiej dróżki” i los szary jak żeliwo, we wspomnieniu Ireneusza Jaworskiego / From Pułtusk to Ireland The road to school through the Jewish cemetery near the „pig’s path” and fate as gray as cast iron, in the recollection of Ireneusz Jaworski ………. 306
Pułtuski cmentarz żydowski – urywki z historii / Pułtusk Jewish cemetery – fragments of history … 316
Gerson Brandspiegel – od nocy wojny do amerykańskiego snu / Gerson Brandspiegel – From the Night of War to the American Dream …….. 321
Okruchy i wspomnienia z Holokaustu i ocalenia. Pradziadkowie Jonathan Goldmacher/ Crumbs and memories of the Holocaust and salvation. / Great-grandparents of Jonathan Goldmacher ……… 341
Ocaleni z jednej rodziny, którzy nigdy się nie spotkali / Survivors from one family who never met:Benjamin Jeruzalim z Grodna, urodzony w 1941 r. na Uralu syn Jeruzalima Efroima Szlemowicza kowala z Pułtuska / Benjamin Jeruzalim from Grodno, born in 1941 in the Urals, son of Jerusalem Ephroim Szlemowicz a blacksmith from Pułtusk …… 343
Mindla Jeruzalim – uczennica pułtuskiego Gimnazjum / Mindla Jeruzalim – a student of the Pułtusk Middle School ……… 345
Ktokolwiek pamięta, ktokolwiek zna… Gdzie jest Ania Gutmorgen – Jankowska z Pułtuska Whoever remembers, whoever knows … Where is Ania Gutmorgen – Jankowska from Pułtusk … 347
Indeks nazwisk / Index of surnames ….. 349
Indeks miejscowości i nazw geograficznych / Index of places and geographical names ……….. 360
O autorze / About the author ……… 365
Pułtuskalia Włodka Gąsiewskiego / Włodek Gąsiewski’s Pultuskalia …… 367
Zakup w Mielcu, antykwariat-galeria, ul. jana III Sobieskiego 1/1, pon. – pt. 10-14.
Zakup na terenie Polski: https://allegro.pl/…/berek-obok-starej-synagogi-wlodek…
Możliwość zakupu, płatności i wysyłki za granicę, cały świat: https://www.ebay.pl/itm/275259804784?ViewItem=&item=275259804784&ssPageName=ADME:L:LCA:PL:1123
Informacje i kontakt także przez stronę: https://www.facebook.com/Pu%C5%82tusk-zdj%C4%99cia-historia-i-wspomnienia-W%C5%82odek-G%C4%85siewski-1846820335532426/?ref=pages_you_manage
Indeksy
Autor zaprasza także do lektury:
V Kolumna III Rzeszy i kaci ziemi mieleckiej podczas okupacji niemieckiej – Rudolf Zimmermann i inni, nowa książka historyczna Włodka Gąsiewskiego
Sprawiedliwi i nie tylko ziemi mieleckiej i okolic – historie pomocy Żydom na tle strachu, obojętności i zdrady
